عشق به علی(ع) در قلوب مسلمانان و حتی غیرمسلمانان نهادینه شده است. علی(ع) به عنوان مظهر عدالت ، جوانمردی و شجاعت شناخته شده و امیرالمومنین نیز نامیده شده است.
سروری که اولین مرد مسلمان بعد از پیامبر(ص) و یار و یاور همیشگی ایشان بوده و در تمامی دوران زندگی خاتم الانبیا محمدالمصطفی(ص) آن حضرت را تنها نگذاشته بود.
علی فاتح خیبر و شیعه را سرور است. وی در هنگام دعوت پیامبر(ص) از طایفه خود برای گرویدن به اسلام علیرغم سن و سال کوچک به صورت علنی و بدون واهمه حمایت خود را پسرعموی خویش اعلام و تا آخر این بر عهد خود وفادار ماند. برای نجات جان پیامبر در رختخوابشان جای گرفت و در جنگهای بسیاری برای نصرت و پیروزی مسلمانان حاضر شد.
شجاعتها و رشادتهای علی(ع) در بین مسلمانان به طور گسترده نشر یافت و این مسئله تا به امروز در جامعه جاری و ساری است و لفظ یا علی برای مددجستن و قوت گرفتن در انجام کارها هنوز هم در بین افراد جامعه مشاهده می شود.
جایگاه علی(ع) در ادبیات ایران و به ویژه آذربایجان غیرقابل انکار و حذف ناشدنی است. در جای جای ادبیات مکتوب و شفاهی و همچنین فولکلور عامه منطقه آذربایجان استفاده از عباراتی همچون شیریزدان، شیرخدا، فاتح خیبر، شاه مردان، قنبرآغاسی، دولدول صاحابی، یتیملر آتاسی و ... رواج دارد.
ادبیات کلاسیک آذربایجان و امام علی(ع)
ادبیات کلاسیک آذربایجان با شاعران بزرگی همانندشاه اسماعیل صفوی، فضولی، نسیمی و بسیاری دیگر مزین شده و از اشعار بسیار زیبا و قدرتمند از لحاظ ادبی و ساختار که هرکدام برگ زرینی از ادبیات دینی این دیار را تشکیل داده است.
سید علی عمادالدین نسیمی(747-796ه.ق) یکی از شعرای عارف ارومیه(به روایتی) است که عشق به اهل بیت و ائمه اطهار(ع) در جای جای اشعارش ملموس است و دیده می شود. وی به زبان ترکی، فارسی و عربی شعر سروده و دیوان دارد.
این شاعر قرن هفتم که در شهر حلب سوریه توسط هم کیشان وهابیان امروزی در راه عقیده اش سلاخی می شود و پوستش را زنده زنده می کنند و بدنش را به چهارشقه تقسیم می کنند، در وصف علی(ع) اینچنین می سراید:
پیر بیردیر، سرّ بیردیر، سرّ ایله بیر اولمایان،
ایکی لیک سیغماز آرادا، سیرر ایله سیردار بیر
گر نسیمینین پناهی شاه مرداندیر علی،
اون سکیز مین عالمه حکم ائیلهین سردار بیر.
و یا
عشق اتگین توت، ای کؤنول، باشینی سال ایاغینه،
گؤر نه دئرم سانا، ائشیت، عشقه یاپیشما سرسری
آندا ایمانه گلمهین بیلمهدی سرّ احمدی،
بوندا علی گرک علی تا ییخا باب خیبری
یکی دیگر از شعرای کلاسیک آذربایجان که از اهالی این دیار اما ساکن و متوفی در شهر کربلاست، مولانا محمد فضولی(885-963 ه.ق) است، فضولی از شعرای عارفی است که ادبیات مرثیه آذربایجان را پایه گذاری کرده است. همچنین اولین مقتل به صورت شعر را نیز وی نوشته است.
اشعار فضولی که به سه زبان ترکی، عربی و فارسی شعر می سروده، مملو از آموزه های دینی و عشق به خداوند، اسلام و ائمه اطهار است. مضامین عرفانی و حکیمانه در شعر وی فوران کرده و حتی به همین خاطر سازمان یونسکو سال 1994 را در سطح جهان سال فضولی اعلام کرده بود.
نمونه اشعار:
بسدیر منه لا اله الاّاللهیم
یار اولا محمداً رسولاللهیم
واللاه ایکیسی دادیما یئتمز بیللاه
لوطف ائیلهمهسه علی ولیاللهیم
و یا
شاخ اولدو منبر یکسره، چیخدی شکوفه منبره
صلوات ائدر پیغمبره صلّوا علی خیرالوری
صحنِ چمنده ارغوان، هر برگینی ائتمیش زبان
تکرار ائیلر هر زمان، مدح علیالمرتضی
و یا
طُفیلِ گوهرِ ذاتِ شریفی آدم و عالم
فدای جوهرِ جسمِ لطیفی بحری و کانی
امیرالمؤمنین حیدر، علی بن ابیطالب
کی جبریلِ امیندیر خلوتِ وحدتده دربانی
نهدیر دونیا و عقبی بیرضای مرتضی، باللَّه
نه اوْل باقی گرک صدق اهلینه مطلق، نه بو فانی
و یا
ایکی دونیادا تاپسین هر چتینلیک راهِ آسانی
نبیدیر، هاشمیدیر، ابطحی، امّی و مکّیدیر،
علی دین خزنهسینه بیر آچاردیر، مرحمت کانی
یوز ابراهیم اولوبدور قندیلی شمعینه پروانه،
و یا
تابعِ فرمان ائدر حؤکمونه جمله عالمی،
مرتضی حؤکمینه هر کیم تابعِ فرمان اولور
اول شهنشه کیم، اگر بیر موره قیلسا التفات
مور حؤکم ائیلر، سلیمان اوستونه سلطان اولور
ادبیات هجایی آذربایجان و علی(ع)
ادبیات هجایی و یا همان ادبیات آشیقی آذربایجان را بدون علی(ع) نمی توان متصور شد. در همه50-60 داستان آشیقی که در این دیار روایت می شود، علی(ع) در ابتدای داستان حضور دارد و اقدام به راهنمایی و هدایت فرد غافل و گمراه در خواب و یا رویا می کند.
شاعران ادبیات هجایی آذربایجان نیز بدون شک و بی تردید همه اشعاری فراوان در مدح علی(ع) سروده اند که منبع گرانقدری برای مطالعه و تحقیق در خصوص عقاید مردمان این دیار در ادوار گذشته به مولای متقیان هستند.
یکی از بزرگترین شاعران این ادبیات، عارف و مولانای ارومیه، دوللو مصطفی می باشد. دوللو مصطفی در سال 1252 هجری شمسی دار فانی را در روستای باراندوز ارومیه بدرود گفته است.
شاعری توانمند و عارفی حکیم که اشعاری فراوان دارد و بیشترشان در مدح ائمه اطهار،آموزه های دینی و نیکی و بدی است. متأسفانه مزار وی در سالهای اخیر با مهری ادارات و سازمانهای متولی تخریب و به جای آن جاده کشیده شد.
نمونه اشعار:
روز ازل حقه بلی دئمیشم بلی دئمگیمی جلی دئمیشم
میم محمد عین علی دئمیشم واختیندا چاتالار دادیما بیر - بیر
و یا:
مولا کی میندی دولدولو سوردو خیبر اوستونه
ذوالفقاری آلدی اله گئتدی کافر اوستونه
جبراییلا وحی گلدی شاپرچک یئر اوستونه
علی اوردا جنگ ائله ییر اوخویور الف - الف
و یا
گئجه - گوندوز چاغیردیغیم مشکل گشا یا علی
عرش - کورسون بزه گیسن نور خدا یا علی
پنهان دردین داواسیسان ای عالمین سروری
سنسن ای قاضی الحاجات وئرن شفا یا علی
لقبین مولا دئییلمیش انافتحنا سنین
چون صاحب ذوالفقارسان پنجة عنقا سنین
پیغمبرین قارداشیسان ختم انبیا سنین
جانشین پیغمبرسن بیزه مولا یا علی
داغیتدین خیبر قالاسین گؤستردین شجاعتی
جمع مشایخ لر گلر آلار سندن معرفتی
مشکل ایشی بیتیررسن تانری وئریب قدرتی
هم غیورسان هم شجاعسان شیر خدا یا علی
ای «مصطفی» غافل اولما چاغیرگیلن سبحانی
نجف الا شرفده گؤردوم شاهلار شاهی مولانی
آیه - آیه، سوره - سوره جمع ائیله دی قورآنی
قیامت قیام اولاندا یئتیش دادا یا علی.
لافتی الا علی اول حیدردی شاهیم منیم
دار گونومده یئتیش داده اولسون پناهیم منیم
رحیم آللاه عفو ائیله سین چوخدو گوناهیم منیم
ال گؤتورمم دامنیندن سیخیلمیشام بیر شاها
ادبیات شفاهی آذربایجان و علی(ع)
ادبیات شفاهی آذربایجان و یا به تعبیری فولکلور عامه این دیار، پر است از مفاهیمی که نشانگر دلاوریها، رشادتها و شخصیت والای علی(ع) است.
داستانها و قصه ها، روایات، بایاتی ها و ... نمونه بارزی از آن هستند. حتی علیرغم اینکه علی(ع) به این دیار سفر نکرده و حضور نیافته است اما اماکنی را می توان یافت که با نام وی مزین شده و اهالی معتقد به حضور این امام همام هستند.
نمونه بایاتی:
عزیزیم مینن گله
دوشموشم مین انگله
چاغیررام یا مرتضی
دولدولو مینن گله
ادبیات معاصر و علی(ع)
ادبیات معاصر آذربایجان نیز با عقبه پرباری در خصوص مضامین دینی و عشق به علی(ع)، امروزه اشعار فوق العاده زیبایی را رقم می زند که هرکدام نشانگر عشق بی پایان اهالی این دیار به امیرالمومنین است و مبرهن این نکته است که عشق به حیدر کرار ابدی است و بدخواهان نخواهند توانست جدایی این عشق را از قلوب عاشقان اهل بیت متصور شوند.
شاعرانی بسیار که هرکدام اشعار مختلفی نوشته اند. در ارومیه شاعرانی همانند حسین سنجیده، رحیم شایان، مظفر خداوندگار، مختار صادق زاده، بهرام اسدی و بسیاری دیگر هستند که اشعار متنوعی را نگاشته اند.
در پایان شعری از بهرام اسدی(1343) از اساتید شعر و ادب ارومیه و آذربایجان آورده می شود و امیدواریم که راه و مکتب گذشتگان این دیار در دنیای هنر هر روز با قوت بیشتری نسبت به دیروز ادامه یابد.
دریالارین وار آدی دریالارا دریا علی (ع)
عالمین معناسی یوخدور، عالمه معنا علی
مختصر اولموش وجودوندا علینین دونیالار
بیر سؤزه دونیادان اوستون بیر سؤزه دونیا علی
آنلامام بیر پارچا حقدندیر تجلّی ائیلهمیش
سؤیلهییم یا بیلمیرم کی حقّه بیر آینا علی
شأنینی من یازمادا سیزلار قلم، دفتر یانار
دینلنر بیر سس ایچیمدن سن نهسن خود یا علی
شأنینه مصحفده آیدین انّمادیر ای آغا
ای ولایت مولکونون سلطانی ای مولا علی
گل ده اؤلگون طبعیمه مولا اؤزون وئر بیر نفس
ای منه مندن یاخین ای مؤمنه اولی علی
ذوالفقار اوسته قیلیج یوخ گلدی بیر سس غیبدن
میدانا گیرجک دئییلدی لافتی الا علی
نه شجاعتلر ائدیب اظهار پیمبر ساغایکن
نه بلالر چکدی رحلتدن سورا آغاعلی
اؤز سکوتوندا نه لر گؤردو بو جاهل قوومدان
یا خلافتده نه چکمیش قلبده قانلا علی
دئولرین بارماغینا کئچدی سلیمان خاتمی
گؤر نه گوندور عزل ائدیر یاهو ابوموسی علی
مصطفی شرعی پوزولموش هاردا بیر عیسا نفس ؟
هایدی گلدی دین حقّه بیر یئنی عیسا علی
غیظه گلسه تاب ائدنمز قارشیسیندا بویلو داغ
اوینایار خوش-خوش یتیملرله گؤرون امّا علی
هر گئجه یاری تؤکوب یاش سیزلایار عاجز کیمی
ذوالفقارین قیندان آلسا محشر کبری علی
گیزلی - گیزلی رزق آپاردی چوخ یازیق چوخ یوخسولا
یا قضاوت مسندینده ائتدی نه غوغا علی
پارچالاندیقدان سورا آلنی تانیندی عالمه
کوفه نین یوخسوللاری سسلندی واویلا علی
یازماق ایله باشه چاتماز اوْل فضیلت معدنی
کیمسهنین یوخ قدرتی آسان ائده املا علی
من کیمم مولا علینین شأنینه دستان یازام
اؤز دوشونجهم بویدا یازدیم من بگنسین تا علی
بیز اوخورکن قورآنی تفسیره ائتدیک ادّعا
حرفده قالدیق یازیق بیز کاشف معنا علی
هر سؤزونده واردی قورآن مثلی قات-قات معنالار
گر قلم آلمیش اله مکتوب ائده انشا علی
هر کسن بیر سئوگیله باغلار اورهک بو رسمدیر
بسله دیک بیز ده سنه بو قلبده سئودا علی
من ده آنجاق عشقیمی اظهار قیلدیم بیریا
توتگیلن بیزدن ده ال محشر گونونده یا علی