بایاتی و فال بایاتی در آذربایجان

بایاتی نوعی سبک شعر ترکی با وزن چهار بیتی و یکی از رایج‌ترین ژانر ادبیات شفاهی مردم آذربایجان است. بایاتی‌های آذربایجان الفاظ دل‌نشین و از دل برآمده‌ای هستند که عشق‌ها و آمال و آرزوهای مردم آذربایجان را در محتوای خود جای داده‌اند. این بایاتی‌ها در واقع اساس کلام موسیقی فولکلور آذربایجان را که سرچشمه افکار توده‌های گذشته این مردمان این دیار است را تشکیل داده‌اند.در زمینه اتیمولوژی کلمه «بایاتی» فولکلورشناسان نظرات مختلفی ارائه داده اند.  بنا به روایتی، بایات، از نام قبیله «بایات» که در تاریخ آذربایجان نقشی اساسی داشته‌اند، منعکس شده است و »بایاتی« یعنی شعری که مخصوص قبیله بایات است. در کتاب «دیوان الغات الترک» اثر ارزشمند «محمود کاشغری» نیز «بایات» به عنوان توتم آمده است.  ادبیات شفاهی ما به دلیل انتقال مفاهیم و نوع ساخت بایاتی ها بسیار مهم و غنی می باشد. بایاتی‌ها از زمان به دنیا آمدن کودک تا مرگ در زبان مردم جاری بوده و سینه به سینه و زبان به زبان به نسل امروز رسیده است. یعنی لالا‌یی‌ها هم نوعی بایاتی هستند که مادران ما دلسوزانه و با مهر مادری خود برایمان خوانده‌اند. لالایی ها همان بایاتی هایی هستند که مادران برای کودکان خود  می خوانده اند. به عنوان مثال:

لای‌لای دئدیم یاتاسان
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده
شیرین یوخو تاپاسان
یعنی، بزایت لای‌لایی می‌خوانم تا بخوابی و در رویاهای خود در لابه‌لای گلهای سرخ خواب آرامی داشته باشی.
خواندن این لالایی‌ها با نجوای موسیقیایی و آرام‌بخش صدای مادران ، کودک را به خوابی شیرین و رویایی برده و باعث انتقال محبت و عشق و مهر مادرانه به کودک می‌شود.
متاسفانه امروزه مادران جوان هیچ مطالعه‌ای در این رابطه ندارند و حتی وقت کافی نیز برای بزرگ کردن کودکان نمی‌گذارند. البته شاید پیشرفت زمانه نیز بی‌تأثیر نباشد، چرا که بعضاً ساعت‌ها با تبلت و موبایل بازی می‌کنند ولی حوصله و زمان کافی برای حفظ این سنت‌ها و یا تربیت بهتر فرزندانشان ندارند.
فال گرفتن با این نوع شعر نیز از قدیم الایام در آذربایجان مرسم بوده در این نوع فال‌گیری، چند تن از افرادی که بایاتی می‌دانستند دور هم جمع شده و کسی که قرار بود فال او گرفته شود عددی را به تعداد آن افراد در نظر می‌گرفت و آن بایاتی را که شخصی در عدد مورد نظر او بود می‌خواند بایاتی او می شد. البته از زمانی که این بایاتی‌ها مکتوب شده‌اند شکل »بایاتی فالی« عوض شده، بدین صورت که فردی که می‌خواهد برایش فال بایاتی گرفته شود، عددی را با توجه به تعداد صفحات کتاب می‌گفت و بعد نسبت به تعداد بایاتی‌هایی که در آن صفحه وجود دارد عدد بعدی را می‌گفت و آن وقت بایاتی به دست آمده فال او می‌شد.
البته هدف از این فال گرفتن‌ها با بقیه فالهایی که در جامعه به صورت غلط رایج است فرق می‌کرد و بیشتر دورهم جمع شدن‌ها و صمیمت بیشتر و شادی و صله رحم، مد نظر این افراد بود. امروزه از این نوع فال گرفتن‌ها مراسم فولکلوریک »مینجیق سالما« در آخرین چهارشنبه ماه صفر، هنوز هم وجود دارد.
نمونه‌‌ای از بایاتی‌هایی که در این مراسم خوانده می‌شود:
قرنفیل قوتودادی،
خومار گؤز یوخودادی،
غم یئمه غمخوار گؤیلوم،
مطلب وئرن خدادی.
معنی‌اش این است که، هرگز از خداوند ناامید نشویم. خداوند قادر و تواناست.
اوتورموشدوم سکی‌ده،
اوره‌ییم سک-سکی‌ده
اوچ قیزیل آلما گلدی،
بیر گوموش نلبکی‌ده.
معنی‌اش این است که، خبر خوشی در راه است.
آناسی یانار آغلار،
حریفی قانار آغلار،
آنا دئیه‌ر گؤیرچین،
تابوتا قونار آغلار.
معنی‌اش این است که، اتفاق ناگواری برای نامزد آن فرد خواهد افتاد.
عزیزیم وطن یاخشی،
کؤینه‌یی کتان یاخشی،
غربت یئر جنّت اولسا،
یئنه ده وطن یاخشی.
معنی‌اش این است که، فرد سفر کرده، باز خواهد گشت.
در مورد رابطه‌ی موسیقی و بایاتی‌ها نیز می‌توان گفت، یک ارتباط تنگاتنگ و غیر قابل انکار وجود دارد. موسیقی های ابتدایی در آذربایجان بر اساس اشعار بایاتی خلق شده اند و هم اکنون در بسیاری از آهنگهای موسیقی سنتی آشیقی می توان رگه هایی از بایاتی را حس کرد.
امیدوارم با حفظ داشته‌های خود برای نسل‌های آینده باعث شویم تا در آینده فرزندان این دیار مهربانی‌ها از خود بیگانه نشوند و به غنای فرهنگی خود افتخار کنند.