از سبزه گره زدن تا آب بازی و خیس کردن یکدیگر

نوروز از رسوم قدیمی ایرانیان است که مجموعه شادی های آن با آیین های ملی، مذهبی و آداب دینی آغاز می شود و با شادی در 13 فروردین ماه با رسومی همچون طبیعت گردی، پی بردن به عظمت خلقت خداوند و تفکر در خلقت دوباره نباتات پایان می پذیرد.

سیزدهم فروردین ماه روز پایان جشنهای نوروزی است در این روز مردم بنا بر سنتی فرهنگی از خانه ها بیرون می آیند و به دشت و صحرا و باغ می روند تا آخرین روز عید را در طبیعت و در کنار سبزه و گیاه و آب روان چشمه ها و جویبارها بگذرانند.

آیین بیرون رفتن از منزل در روز 13 فروردین ماه از رسوم قدیمی ایرانیان به خصوص مردم آذربایجان غربی و شهر ارومیه است.

با فرا رسیدن روز دوازدهم فروردین ماه که دید و بازدیدهای نوروز هم به پایان می رسد، خانواده ها خود را برای انجام مراسم سیزده بدر و رفتن به صحرا و آشنایی با خلقت خداوند و پی بردن به عظمت او و خصوصا طبیعت گردی آماده می کنند.

تهیه غذاهای محلی مانند دلمه برگ مو و کوفته در میان خانواده های آذربایجان غربی همراه با انواع میوه ها، شیرینی ها و تنقلاتی که عمدتا از سفره عید باقی مانده در این روز از جمله خوراکی های معمول برای خوردن تلقی می شود.

صرف نظر از فلسفه و تاریخچه روز سیزده بدر، این روز در میان مردم آذربایجان غربی در واقع جشنی دهقانی است که نقطه عطفی برای آغاز فعالیت های کشاورزی در سال جدید محسوب می شود.

در سال های نه چندان دور سیزده بدر در آذربایجان غربی کاملا به فعالیتهای کشاورزی و دامداری معطوف بود و خبری از رها کردن سبزه های نوروزی در صحرا، جاده ها و آبهای روان نبود و دختران نیز برای ازدواج سریع، بخت گشایی به سراغ سبزه ها نمی رفتند.

ارتباطات صوتی و تصویری و رفت و آمدهای خانوادگی بین ساکنان شهرهای مختلف کشور موجب شده تا در سال های اخیر این نوع رفتارها به آیینهای سیزده بدر مردم آذربایجان غربی افزوده شود.

سیزده بدر سنتی در آذربایجان غربی بیشتر اختصاص به کشاورزان داشت که هم در شهر و هم در روستاها سکونت داشتند.

مردان و جوانان خانواده و به ندرت زنان نیز همراه مردان به باغ ها و مزارع می رفتند و همزمان با جشن و شادی کارهایی را که بیشتر مربوط به زراعت و کشاورزی بود انجام می دادند.

کشاورزان در این روز کانال های آب، جویبارها و زهکش های مزارع را که پر شده و یا با خس و خاشاک مسدود شده بود باز می کردند، کانال هایی که به روی مزارع بسته بود باز شده و آب های روان به چمنزارها و مراتع هدایت می شد.

آب پاشی و آب بازی و خیس کردن یکدیگر از آیین های سیزده بدر در روستاهای ارومیه بود که هم اکنون نیز تا حدودی رواج دارد.

به اعتقاد مردم ارومیه، آب پاشیدن به روی یکدیگر در سیزده بدر، خوش یمن است و مایه خیر و برکت و بارش باران و پرآبی می شود.

این آیین به احتمال زیاد ریشه در باورهای ایرانیان قدیم دارد که معتقد بودند 13 فروردین به ˈˈتیشترˈˈ الهه باران اختصاص دارد، آب پاشی و شکرگزاری برای آب موجب می شود تا ˈتیشترˈ در مبارزه با دیو خشکسالی پیروز شود.

آیین آب پاشی در گذشته با وسعت زیادی برگزار می شد به طوری که برخی از جوانان با کمین کردن در پشت بامها، سطل آب را بر روی دوستان و همسالان خود خالی می کردند که این حرکات کمتر با اعتراض و یا دلخوری رو به رو می شد.

پاکسازی مزارع، چمنزارها و مراتع از بوته ها و علفهای خشک از دیگر آیین هایی بود که مردان انجام می دادند، این کار علاوه بر آنکه چشم انداز مراتع و مزارع را زیباتر نشان می داد باعث می شد کار برداشت علوفه در تیرماه به سهولت انجام گیرد.

بوته ها و علوفه های خشکی که از این طریق از مزارع و مراتع جمع آوری می شد در نقطه ای نزدیک آب آتش زده می شد و بعد جوانان کنار آتش به شادی می پرداختند. 

همچنان که چهارشنبه آخرسال در آذربایجان غربی زمانی برای پاکسازی محیط خانه و آغل و کاهدانی هاست، سیزده بدر نیز زمانی برای پاکسازی و زیباسازی مزارع، مراتع، نهرها و جویبارها از آلودگی و زباله هاست. 

مردم آذربایجان غربی بخصوص روستائیان همچنان که خود در سیزده بدر از خانه ها بیرون می آیند و به طبیعت می روند، تلاش می کنند در صورت مساعد بودن هوا و نبود برف و یخبندان، دامهای بزرگ را نیز از آغلها بیرون بیاورند تا هوای بهاری به تن آنها بخورد.

این عمل را ˈخامنان چخاتماˈ (درآمدن از خامی) می گویند که معمولا با رم حیوانات همراه بوده و اعضای خانواده به همکاری یکدیگر به سختی می توانستند حیوانات را مجددا جمع آوری و در آغل کنند.

در برخی از روستاها بعد از پاکسازی چمنزارها از بوته های خشک، بره های تازه به دنیا آمده را در این چمنزارها رها می کردند و معتقد بودند با ˈبع بعˈˈ بره ها علفهای خفته در زیر خاک بیدار می شوند و به جوشش در می آیند.

این اعتقاد در مورد قارچ های خوراکی نیز در میان مردم روستاهای ارومیه رواج دارد مردم روستاها معتقدند قارچ ها با صدای رعد از زیر خاک بیرون می آیند و هر چه رعد و برق بیشتر باشد رویش قارچ ها نیز بیشتر می شود.

پس از یک روز پرتلاش و شاد در سیزده بدر، نوروز و آیین های نوروزی نیز در آذربایجان غربی پایان می یابد و از چهاردهم فروردین زندگی جدیدی با امیدی تازه و تلاشی خستگی ناپذیر آغاز می شود.

امروزه این روز بهاری را ˈروز طبیعتˈ نامگذاری کرده اند روزی که باید در کنار بهره مندی از طبیعت زیبا و آب و هوای نیکو، بکوشیم آن را به زباله دانی همگانی تبدیل نسازیم و به همه نشان دهیم که روز طبیعت فقط یک شعار نیست بلکه نشانه فرهنگ و شعور بالای مردمی است که بر اساس سنتی قدیمی می خواهند سالهای سال از این طبیعت زیبا بهره مند شوند.

آیا عدد 13 و روز سیزدهم نحس است؟

نخست باید به این موضوع توجه داشت که در فرهنگ ایرانی، هیچ یک از روزهای سال «نحس» و «بدیمن» یا «شوم» شمرده نشده، بلکه چنانچه می دانیم هر یک از روزهای هفته و ماه نام هایی زیبا و در ارتباط با یکی از مظاهر طبیعت یا ایزدان و امشاسپندان داشته و دارند، و روز سیزدهم هر ماه خورشیدی در گاهشماری ایرانی نیز «تیر روز» نام دارد که از آن ِستاره ی تیشتر، ستاره ی باران آور می باشد و ایرانیان از روی خجستگی، این روز را برای نخستین جشن تیرگان سال، انتخاب کرده اند.

همچنین در هیچ یک از متون کهن و هیچ دانشمند و نویسنده ای، از این روز (سیزده بدر)به بدی یاد نکرده اند بلکه در بیشتر نوشتارها و کتاب ها، از سیزدهم نوروز با عنوان روزی فرخنده و خجسته نام برده اند.

برای نمونه کتاب «آثار الباقیه» جدولی برای سعد و نحس بودن روزها دارد که در آن جدول در مقابل روز سیزدهم نوروز کلمه ی «سعد» به معنی نیک و فرخنده آورده شده است.

اما پس از نفوذ فرهنگ اروپایی در زمان حکومت صفویان رسید که در این فرهنگ نیز عدد 13 را نحس می دانستند، و هنوز هم با پیشرفت های علمی و فن آوری پیشرفته اروپا، این خرافات عمیقا در دل بسیاری از اروپاییان وجود دارد که در مقایسه با خرافات شرقی، شمارگان آن ها کم نیست و مثال های بسیار دیگری مانند «داشتن روزی بد با دیدن گربه ی سیاه رنگ»، «احتمال رویدادی شوم پس از رد شدن از زیر نردبام» یا «شوم بودن گذاشتن کلید خانه روی میز آشپزخانه»،«خوش شانسی آوردن نعل اسب» و بسیاری موارد خرافی دیگر که خوشبختانه تا کنون وارد فرهنگ ما نشده اند و برای ما خنده آور هستند.

اما تنها چیزی که در فرهنگ ایرانی می توانیم درباره ی عدد سیزده پیدا کنیم، «بد قلق» بودن عدد 13 به خاطر خاصیت بخش ناپذیری آن است.(این خود نشانه ای از دانش بالای ایرانیان از ریاضی و به کارگیری آن در زندگی روزمره است.)

اما وقتی درباره ی نیکویی و فرخندگی این روز بیشتر دقت می کنیم منابع معقول و مستند با سوابق تاریخی زیادی را می یابیم.همان طور که گفته شد سیزدهم فرودین ماه که تیر روز نام دارد و متعلق به فرشته یا امشاسپند یا ایزد سپند (مقدس) و بزرگواری است که در متون پهلوی و در اوستا تیشتر نام دارد و جشن بزرگ تیر روز از تیر ماه که جشن تیرگان است به نام او می باشد.

تاریخچه ی سیزده بدر

همانطور که پیشینه ی جشن نوروز را از زمان جمشید می دانند درباره ی سیزده به در (سیزده بدر) هم روایت هست که :

«... جمشید، شاه پیشدادی، روز سیزده نوروز (سیزده بدر)را در صحرای سبز و خرم خیمه و خرگاه بر پا می کند و بارعام می دهد و چندین سال متوالی این کار را انجام می دهد که در نتیجه این مراسم در ایران زمین به صورت سنت و آیین درمی آید و ایرانیان از آن پس سیزده بدر را بیرون از خانه در کنار چشمه سارها و دامن طبیعت برگزار می کنند ...»

اما برای بررسی دیرینگی جشن سیزده بدر از روی منابع مکتوب، تمامی منابع مربوط به دوران قاجار می باشند و گزارش به برگزاری سیزده بدر در فروردین یا صفر داده اند، از همین رو برخی پژوهشگران پنداشته اند که جشن سیزده بدر بیش از یکی دو سده دیرینگی ندارد اما با دقت بیشتر در می یابیم که شواهدی برای دیرینگی جشن سیزده بدر وجود دارد.

همانطور که پیش از این گفته آمد، تنوع و گوناگونی شیوه های برگزاری یک آیین، و دامنه ی گسترش فراخ تر یک باور در میان مردمان، بر پایه ی قواعد مردم شناسی و فرهنگ عامه، نشان دهنده ی دیرینگی زیاد آن است.

همچنین مراسم مشابه ای که به موجب کتیبه های سومری و بابلی از آن آگاهی داریم، آیین های سال نو در سومر با نام «زگموگ» و در بابل با نام «آکیتو» دوازده روز به درازا می کشیده و در روز سیزدهم جشنی در آغوش طبیعت برگزار می شده. بدین ترتیب تصور می شود که سیزده بدر دارای سابقه ای دست کم چهار هزار ساله است.