مساجد ارومیه، تجلی گاه هنر و عرفان/ نگاهی گذرا به مساجد تاریخی ارومیه

در جوامع اسلامی مسجد جایگاه ویژه و بسیار معتبری بین اقشار مختلف مردم دارد. برگزاری مراسم مهم مذهبی، نمازهای جماعت، نماز جمعه، آموزش‌های دینی و بسیاری از موارد این ‌چنینی نشان از اهمیت این مکان مقدس دارد.

بعد از ورود اسلام به ایران و قبولی دین مبین اسلام رفته-‌رفته در همه جای ایران ساخت مساجد آغاز گردید. در دیار آذربایجان نیز که حسینی بودن مردمش زبانزد خاص و عام است مساجد بسیار مهم و قدیمی وجود دارد که برخی از آنها هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این بین در باغ شهر اورمیه مساجد بسیار ساخته شده است که ذیلا به برخی از آنها اشاره‌ای شده است. علی دهقان در کتاب سرزمین زرتشت خویش تعداد مساجد تاریخی این شهر را 38 ذکر می کند که بسیاری همچنان باصلابت خویش محل تجمع دینداران ارومیه هستند.

روز جهانی مسجد بهانه‌ای شد تا بار دیگر مساجد بنام این شهر زیبا را به مخاطبان عزیز معرفی نماییم. امید است جوانان دیندار و فرهنگ دوست این دیار از این سد محکم در برابر تهاجمات فرهنگی غرب محافظت نمایند تا رونق روزافزون مساجد سرزمین اسلامی‌مان برای همیشه جاویدان بماند.

مسجد جامع، یادگاری از سلجوقیان

بنای این مسجد تاریخی اورمیه به قرن هفتم هجری منسوب است. در این بنای رفیع صنعت معماری در ساختمان گنبد و شبستانهای طرفین و هنر گچبری و تزیینی و ظارفتکاری‌های درون بنا مخصوصاً محراب قدیمی آن جلب توجه می‌نماید. محراب مسجد جامع به تاریخ 676 هـ.ق در زمان ایلخانی آباقاخان ساخته شده است. ارتفاع محراب 82/7 متر و عرض آن 48/5 متر می‌باشد.

کلیه نمای محراب به خطوط و کتیبه‌های عالی و گچبریهای ظریف هنری تزیین شده است. این محراب جزو قدیمی‌ترین محرابهای دوره مغول است که خوشبختانه بسیار سالم مانده و از شاهکارهای عالی صنعت مستظرفه‌‌ی زمان مغول به‌شمار می‌رود درطرفین محراب در قسمت تحتانی آن دو ستون کتیبه‌ای به خط رقاع عالی به شرح زیر جلب توجه می‌نماید:

«عمل عبدالمؤمن‌بن شرفشاه نقاش تبریزی، فی شهر ربیع‌الآخر سنه ست و سبعین و سنه مائه» از این کتیبه معلوم می‌شود که ساختمان و نقاشی و گچبری این محراب کار عبدالمؤمن فرزند شرفشاه نقاش تبریزی است که در ماه ربیع الآخر سال 676 هجری قمری به اتمام رسیده است.

لازم به ذکر است مسجد جامع شهر اورمیه در کنار بازار تاریخی این شهر قرار دارد.

مسجد مناره، نماد زیبایی و شکوه

مسجد تاریخی مناره که در کنار مدرسه هدایت در کوی صحیه‌ی خیابان عطایی قرار گرفته است، بنایی است با مناره‌ی بلند (فقط یک مناره دارد) که در دوره‌ی قاجاریه توسط دو تن از اشخاص خیر به‌ نام حاج‌عـلی یارخان و حاج‌یـدالله امیرنظمی‌افشار ساخته شده است.

مناره این مسجد با ارتفاع ۲۲/۵۰ متر بر محور تنه بلند درختی که هسته مرکزی آن را تشکیل می دهد ساخته شده، قطر این هسته چوبی از پایین به سمت بالا باریکتر می شود و ارتفاع این تنه هم اندازه با ارتفاع مناره است.

تک تک پله های چوبی مناره که بر تنه این درخت استوار گشته و بر محور آن چرخیده اند نقش تکیه گاه تنه مناره را ایفا نموده و فضای میان تنه درخت و جداره مناره را پوشانده و باعث اتصال تنه درخت و جداره مناره شده اند.

بدنه مناره تلفیقی از آجر لعابدار و معمولی است که آجرهای لعابدار به صورت نگین هایی مارپیج بر تنه مناره چرخیده اند.

نکته حائز اهمیت در معماری این مسجد که آن را از دیگر مساجد ممتاز می کند این است که در ورودی اصلی و همه پنجره های چوبی مستطیل طولی و نیز دایره ای شکل مسجد دو جداره هستند.

مسجد مناره نیز همچون مساجد تاریخی دیگر، چند سال قبل به وسیله‌ی سازمان میراث فرهنگی تعمیر و به حالت اولیه درآمده است.

مسجد سردار یا ساعاتلی مسجد

این مسجد در خیابان امام ‌(ره) واقع شده است و از بناهای زیبای شهر و یادگار مرحوم عبدالصمدخان (پدر آقاخان) و جد (باباخان) عظیم‌السلطنه سردار می‌باشد.

در سال 1330 قمری عظیم‌السلطنه سردار آنرا تعمیر اساسی کرد وساعتی از کشور فرانسه خریداری نموده و به اورمیه حمل کرده و در بالای مناره‌ی سردر مسجد نصب نمود که صدای زنگ آن (تا چند دهه‌ی پیش) در تمام نقاط شهر شنیده می‌شد. این مسجد به «ساعاتلی مسجد» نیز معروف است.

بخشی از این مسجد با نهایت تأسف در دوره پهلوی اول به واسطه احداث خیابان امام(ره) کنونی تخریب شد.

مسجد جنرال

این مسجدخیابان خمسه لویی(محله عسگرخان) نبش کوی دل‌پسند (جنرال دربندی) واقع شده، به سال 1209 هـ.ق ساخته شده است.

نام این مسجد برگرفته از نام ژنرال عسگرخان عبدالملکی افشار از نظامیان برجسته و فرماندهان ارتش ایران در زمان فتحعلی شاه است. عسگرخان از سال ۱۲۲۱ تا ۱۲۲۳ ه ق در دوره جنگهای ایران و روس سفارت فتحعلی شاه را در دربار ناپلئون بناپارت عهده دار بوده است. وی به سال ۱۲۴۹ ه. ق همسال با مرگ عباس میرزا نایب السلطنه چشم از جهان فروبست.

درباره وجه تسمیه و ساخت مسجد در کتاب محمد قولوخان افشار اورمی چنین آمده است: «...]در سال ۱۲۰۹ ق[ محمد قولوخان] بیگلربیگی اورمیه[ دستور داد بیت و اولاد او ]عسگر خان عبدالملکی [ را از قوشچی کوچانده و در جنب دروازه هندو در ملک شخصی برای عسگرخان عبدالملکی... عمارتی از نو بنا نهادند و مسجدی نیز در جنب آن بنا گردید که بعد‌ها آن مسجد به نام مسجد جنرال ] ژنرال [ و دروازه مربوطه به دروازه عسگرخان اشتهار یافت...» (سعدآبادی، ۱۳۸۰ ش ص ۲۴۵). هر چند در این نوشته به ساخته شدن مسجد توسط ژنرال عسگرخان تصریح نگردیده است لاکن با توجه به نام مسجد، نمی توان نقش او را در ساخته شدن مسجد نادیده گرفت.

مسجد امام شافعی

مسجد امام شافعی (در بین اهالی ارومیه سوننولر‌ مسجدی/مسجد سنی‌ها) در ضلع شمالی خیابان شهید منتظری و در نزدیکی میدان ولایت فقیه واقع شده است.

در جوار میدان ولایت فقیه کنونی شهر ارومیه پیشتر مسجد مخروبه ای ( که سال ساخت آن روشن نیست) با مصالح و پوشش خشت و پوشش چوبی دیوار به دیوار خانه آخوند ملا عبدالکریم مومن روحانی شیعه وجود داشت که سنی‌های ساکن اورمیه در این مسجد نماز می خواندند. در سال 1288 ه ش از طرف شهبندری (کنسول) عثمانی به آخوند مذکور اطلاع می دهند که کنسولگری در صدد ساختن مسجدی نو در محل مسجد مخروبه است با دخالت شهبندری خانه آن آخوند ضمیمه مسجد می شود که بعدها مقداری وجه برای اخذ رضایت و گرفتن قباله مسجد به آخوند پرداخت میشود و در جای مسجد قبلی و محلی که خریداری شده مسجد نو و یک مناره‌ای در کنار آن احداث میگردد.(تمدن،1350،ص84 و85)

مسجد امام شافعی در 1060 متر مربع زیر بنا ساخته شده است. سازه این مسجد فلزی و از نوع سیستم طاق ضربی و نمای خارجی آن با سنگ تراورتن سفید پوشش یافته است. مسجد دارای گنبد و مناره ی قدیمی در کنار آن و دو مناره ساده فلزی طلائی رنگ به ارتفاع تقریبی نه متراست که در بالای ساختمان موقوفه مسجد در ضلع جنوبی نصب گردیده است.

فضای داخلی مسجد بخشهای زیر را در بر می گیرد: شبستان های مردانه و زنانه، فضاهای کفش‌کن و تقسیم، کتابخانه، آبدارخانه و فضاهای جانبی.

شبستان اصلی در ضلع شمالی دارای نیم طبقه ای به ابعاد 12×16 متر با پنج ستون به ارتفاع 40/2 متر است .

محراب مسجد در ضلع جنوبی شبستان قرار گرفته است.عرض محراب 50/3 متر و عمق آن 20/1 متر و ارتفاع آن تا سقف شبستان 6 متر بوده و دارای ازاره ای به ارتفاع 20/1 متر از سنگ مرمر سفید با حاشیه سنگ مرمر سیاه است.

مسجد مهدی القدم

بنای مسجد از ضلع جنوب غربی به خیابان سرداران 2 ، از ضلع جنوب شرقی به کوچه شهید بهزاد دربندی (محله مهدی القدم سابق) و از دو ضلع دیگر به خانه های مسکونی مشرف می شود. کلیسای ننه مریم و مسجد لطفعلی خان از بناهای مهم و تاریخی در نزدیکی مسجد مهدی القدم هستند.

با استناد به سنگ نوشته موجود در قدمگاه مسجد که تاریخ تعمیر قدمگاه را 1216 ه ق قید کرده است می توان اذعان داشت که مسجد می بایست پیش از این تاریخ ساخته شده باشد. در تاریخ رضائیه که حدود نیم قرن پیش تألیف شده در کنار مساجدی چون جامع، سردار، بازارباش و غیره از مسجد مهدی القدم به عنوان یکی از مهمترین مساجد شهر اورمیه نام می‌برد. (کاویانپور،1344،ص291).

طبق اظهارات اهالی، حدود 250 سال پیش یکی از معتمدین محل در زمین بنای فعلی مسجد، قطعه سنگی با ردپایی منتسب به امام زمان رؤیت نموده و به دلیل اعتقاد به قداست آن زیارتگاهی (قدمگاه) بنا شد که با گذشت زمان به مسجدی بدل گشت. به دلیل وجود این قدمگاه این مسجد را مهدی القدم نامیدند.

داش مسجد

داش مسجد در خیابان شهید باکری کوی نارون واقع شده است. این مسجد از طرف شمال غربی به کوچه نارون از و طرف جنوب غربی به کوچه اجلال و از دو طرف دیگر محدود به خانه های مسکونی است. از قدمت دقیق مسجد اطلاعی در دست نیست اما با توجه به وجود سر علم قدیمی منقور به «سنه 1328» که در مسجد نگهداری می شود، می توان گفت که این مسجد در دوره قاجار مسجدی مهم و محفلی برای نمازگزاران، مؤمنین و عزاداران حسینی بوده است.

همچنین در نخستین نقشه شهر ارومیه که در سال 1312 ش توسط شهرداری اورمیه تهیه شده است نام این مسجد نیز در نقشه آمده است.

مسجد بدون صحن، گنبد و مناره در زمینی به مساحت ۳۶۰ متر مربع و زیر بنایی در حدود ۵۰۰ متر مربع ساخته شده است. سازه سقف چوبی و پوشش بیرونی آن شیروانی است.

فضای درونی مسجد را شبستانهای زنانه و مردانه، حسینیه زنانه، کتابخانه، سرویسهای بهداشتی و وضوخانه، پایگاه و کانون ورزشی اجتماعی بسیج، کفش داری، موتورخانه و انباری تشکیل می دهد.